We zouden er ons gemakkelijk van af kunnen maken: in het “kort geding” van Dany Jacobs tegen Mandels Glastrojka worden Ernest Mandel heel wat woorden in de mond gelegd, en worden opinies gesuggereerd, maar citaten en referenties (“bewijsstukken”) komen er haast niet in voor. De standpunten die Mandel in de mond worden gelegd zijn niet de zijne. Vrijspraak dus. Ook Ludo Martens wordt trouwens een opinie in de mond gelegd die de zijne niet is: Martens verdedigt niet de perestrojka.

Dany Jacobs zelf heeft een niet geëxpliciteerd uitgangspunt. Voor hem zijn er slechts twee mogelijkheden: kapitalistische vrije markt, of bureaucratische planeconomie. Of een combinatie van beide! Hij weigert te kiezen tussen de pest en de cholera, en kiest dus voor beide ziekten tegelijk. Dat de pest genezend werkt tegen de cholera of omgekeerd bewijst hij niet. Een derde mogelijkheid, een democratische planeconomie, socialistisch zelfbeheer, dat kan voor Dany Jacobs niet. Is het socialistisch zelfbeheer een antwoord op het huidige probleem in Oost-Europa? Op zichzelf volstaat het natuurlijk niet te roepen “socialistisch zelfbeheer!” Het proces in Oost-Europa is zeker geen rechtlijnig proces van groeiende zelforganisatie, dat rechtstreeks op het socialistisch zelfbeheer uitloopt. We staan aan het begin van een politieke revolutie, waarbij de massa”s zich keren tegen de dictatuur van bureaucratische machtsapparaten, en waarbij zich een wisselwerking ontwikkelt tussen massastrijd en initiatieven aan de top. De eerste fase van die politieke revolutie, die een democratische fase was met een sfeer van unanimiteit, loopt op haar einde, en we gaan nu een periode in van complexe klassenstrijd, met ingewikkelde problemen.

De analyses van de Vierde Internationale zijn zeker niet zonder problemen (hoewel heel wat interessanter dan die van dames en heren die zich tot voor enkele maanden nog lieten fotograferen aan de zijde van dictators die nu achter slot en grendel zitten). Noemen we enkele van die problemen op: de onderschatting van de diepgang van de economische crisis, en dus van de capaciteit van de bureaucratie om die uit te spelen als chantagemiddel tegen de massabeweging; de verwachting van een sociale polarisatie rond de as bureaucratische of democratische planning, terwijl de feitelijke polarisatie er een is van planeconomie of markteconomie; de politieke implicatie daarvan dat de revolutionaire socialisten een relatief marginale plaats bekleden in de lopende processen, en dat het type polarisatie uit de jaren “20 en “30 zich tot nader order niet herhaalt; te grote identificatie van de KP”s met de bureaucratische machtsapparaten, en dus misschien te weinig oog voor de potentieel vernieuwende krachten binnen de KP”s zelf (we hebben het hier niet over Gorbatsjov en Co!); de nationaliteitenkwestie... Trotskistenwatchers hebben voorwaar een grote voorraad problemen waaraan ze zich kunnen verlustigen.

Maar Dany Jacobs stelt het probleem van het uitgangspunt waarmee men zich in de lopende klassenstrijd in Oost-Europa oriënteert. Mandels uitgangspunt is “simpel” en juist: de onvoorwaardelijke verdediging van de belangen van de arbeiders en van de onderdrukte nationaliteiten. Daarom verwerpt hij de “perestrojka”. En hij voegt eraan toe: de glasnost zal in botsing komen met het doorvoeren van de perestrojka. We zien bet toch alle dagen voor onze ogen gebeuren: Gorbatsjov heeft grote problemen om de “perestrojka” door te voeren wegens het verzet van de arbeiders tegen dreigende werkloosheid, stijgende prijzen, enz... De arbeiders maken daarbij gebruik van de “glasnost”, de vergrote democratische ruimte, die hen een sterkere krachtspositie geeft. De perestrojka botst op de glasnost. Het daadwerkelijk doorvoeren van de perestrojka zal dus maatregelen vereisen op het vlak van de glasnost...

Hetzelfde hebben we gezien in de Kaukasus: de weigering van Gorbatsjov zichzelf als de actieve en onvoorwaardelijke promotor op te stellen van het recht op zelfbeschikking van de onderdrukte nationaliteiten, heeft hem in een situatie gebracht waarbij hij “verplicht” werd troepen te sturen. Wie de (sociale en nationale) rechten van de massa”s beperkt kan ze op den duur niet, tegelijk uitbreiden.

Volgens Dany Jacobs gaan perestrojka en glasnost hand in hand. Als argument haalt hij aan dat ook bij ons de arbeidersbeweging sterker is geworden door “offers” (offers in de strijd worden gelijkgesteld met inlevering!).

Hij heeft echter een ander argument: zonder perestrojka dreigt de Sovjetunie versneld de economische afgrond in te tuimelen. Daarmee speelt Dany Jacobs hetzelfde argument uit tegen de arbeiders als de bureaucratie: de perestrojka of de economische catastrofe! Dat het probleem precies bij de bureaucratie zit is begrijpelijkerwijze niet de visie van de bureaucratie zelf. Dat ook Dany Jacobs dit probleem niet eens poneert is onbegrijpelijk. Voor hem gaan perestrojka en glasnost samen omdat hij erop rekent dat de arbeidersklasse niet de kracht zal hebben zich te verzetten, bij gebrek aan alternatieven! Maar een doorslaggevende factor in de huidige crisis in de Sovjetunie is precies de krachtspositie van de arbeidersklasse, die een ongewijzigde bureaucratische politiek niet langer nam. De arbeidersklasse staat sociaal en moreel niet zwakker, maar sterker dan in het verleden. Politiek staat de arbeidersklasse inderdaad zwak. Dany Jacobs doet een inspanning die neerkomt op een poging haar politiek verder te verzwakken.

Mandel houdt niet van de markt? Dat is maar een halve waarheid, en dus een leugen. Mandel is er voorstander van marktmechanismen in te voeren of te behouden in maatschappijen zoals de Sovjetunie en de landen van Oost-Europa, die overgangsmaatschappijen zijn tussen kapitalisme en socialisme: marktmechanisme zijn b.v. onvermijdelijk en positief in de distributiesfeer van consumptiegoederen, in de dienstensector,... De discussie ligt elders.

Eerste discussiepunt is hoever men daarin kan gaan. Is men er b.v. voorstander van dat ook de arbeidskracht een waar wordt, ondergeschikt aan de wetmatigheden van de markt?

Het tweede en belangrijkste discussiepunt is: betekent het invoeren van marktmechanismen, hoe noodzakelijk ook, al dan niet een versterking van de democratie. Sommigen zeggen ja: hoe meer markt, hoe meer politieke democratie. Mandel zegt: neen. Markt bevordert niet spontaan de democratie, zeker niet in landen met een lage productiviteit. In Oost-Europa betekent markt onvermijdelijk sociale achteruitgang (alleen de planeconomie heeft er belet dat die landen overgeleverd werden aan de blinde wetten van de wereldkapitalistische markt). Dat betekent niet dat men de markt niet moet doorvoeren. Wel, dat ze niet veralgemeend kan worden ingevoerd, en vooral dat men een tegengewicht moet invoeren in de vorm van een uitgebouwde socialistische arbeidersdemocratie. Hoe meer markt, hoe meer het tegengewicht nodig is van het socialistisch zelfbeheer en een democratische planeconomie op het vlak van de grote productiemiddelen, de grote economische oriëntaties, enz... Indien daarentegen het invoeren van de markt gecombineerd wordt met het handhaven van bureaucratische machtsapparaten (en die zijn nog nergens in Oost-Europa van de macht verdreven), dan leidt dit tot economische en sociale catastrofes. Dat is het concrete politieke debat vandaag.

Een ander debat betreft de mogelijkheid van het volgroeide socialisme. Dat debat leidt niet rechtstreeks tot formules om de problemen van vandaag op te lossen. Maar het is wel een belangrijk probleem. Het gaat erover of de mens in staat is de sociale organisatie van de mens aan te pakken op een andere manier dan volgens het principe van de strijd van allen tegen allen. Wie dat niet denkt moet in deze tijd van milieucatastrofen en massale vernietiging van mensen in de derde wereld wel een erg pessimistisch toekomstbeeld hebben. En kom mij a.u.b. niet vertellen dat de hongerdood van miljoenen kinderen in de kapitalistische wereld een “dooddoener” is.