Het uiteenvallen van rechts in Frankrijk na de laatste verkiezingen is hier het duidelijkste voorbeeld van deze diepe verdeeldheid. De verkiezingsnederlaag van de burgerlijke partijen in de laatste Zweedse parlementsverkiezingen en de verdeeldheid na de laatste verkiezingen in België tussen de liberalen-conservatieven en christen-democraten weerspiegelen dezelfde tendens.

In Italië wordt de christen-democratische partij nog altijd verscheurd door verschillende stromingen die hun eigen tactieken en zelfs verschillende politieke strategieën aanprijzen. In West-Duitsland zijn de tegenstellingen tussen de drie partijen die samen de regering vormen de afgelopen periode versterkt: de CDU is in de verleiding een opening te maken “naar links”; de FDP belichaamt de neoliberale politiek; en de CSU is verder in diskrediet geraakt. In Spanje blijkt de bourgeoisie steeds minder in staat een geloofwaardig politiek alternatief te presenteren tegenover de sociaal-democratische meerderheid.

Alleen in Groot-Brittannië lijkt de “ijzeren lady” stevig in het zadel te zitten. Maar haar recente ‘anti-Europese’ dolle streken en de ongegeneerde manier waarop haar kabinet omgaat met het astronomische tekort op de betalingsbalans, hebben tot diepere tegenstellingen binnen de Tory-partij geleid.

De verwarring lijkt dan ook algemeen te zijn en is zeker niet toevallig. Het moment waarop zij zich manifesteert heeft alles te maken met de oorzaken van het verschijnsel.

Deze crisis van de politieke leiding moet verklaard worden uit de geleidelijke veranderingen in de sociaal-politieke verhoudingen waarbinnen de Europese bourgeoisie moet opereren sinds het begin van de crisis in 1973-1974 en uit het terugvallen op defensieve posities (en in veel gevallen ook gevechten) van de arbeidersklasse na de nederlaag van de Portugese revolutie. Het grote kapitaal was niet in staat profijt te trekken uit de in de afgelopen vijf tot tien jaar veranderde verhoudingen. Het is heel moeilijk voor haar consensus te bereiken over een nieuwe politieke oriëntering voor de middellange termijn. Ze heeft gebrek aan politieke leiders die dat op zich kunnen nemen en die zo’n oriëntering kunnen uitdragen.

Het feit dat we leven in een periode van onstuimige internationalisering van de productiekrachten en van het grote kapitaal, heeft tot gevolg dat de burgerlijke staten steeds machtelozer staan tegenover de multinationals. De grote bourgeoisie heeft geen gemeenschappelijke lijn kunnen vinden om deze nieuwe situatie aan te kunnen. Dat is een belangrijk element in de crisis van haar politieke leiding. [1]

De Europese bourgeoisie had vanaf het eind van de jaren zeventig een gemeenschappelijke politieke oriëntering die gebaseerd was op een zelfde beoordeling van de ontwikkeling van de krachtsverhoudingen tussen de klassen. Zij probeerde munt te slaan uit de economische crisis, uit de stijging van de werkloosheid en de verlammende angst die daarvan uitgaat, om de arbeidersklasse in het defensief te dringen en zware nederlagen toe te brengen aan de arbeidersbeweging. Daarbij gaat het onder andere om: de ontmanteling van de sociale verworvenheden van de afgelopen vijftig jaar (of langer); vernietiging van de organisaties van en solidariteit binnen de arbeidersbeweging; aanwakkeren van verdeeldheid binnen de arbeidersklasse; het stap voor stap afbreken van de sociale zekerheid die is verworven in de jaren vijftig, zestig en (begin) zeventig, tot op het niveau waar bescherming volledig afwezig is (met de illegale migranten als ‘paria’s’).

Het grote plan van de “duale samenleving” zou de Europese arbeidersklasse weer terugbrengen tot de periode voor 1914 of zelfs het laatste decennium van de vorige eeuw. Neoliberale ideologen aarzelen niet naar deze tijd te verwijzen als “het goede tijdperk” van de mensheid en van de “sociale vooruitgang”. [2]

Terzijde constateren we hier dat de “economische wonderen van Japan en van Zuid-Korea” voor een groot deel te danken zijn aan het feit dat daar zo’n “duale” samenleving werd gerealiseerd. Dat betekent dat die groei gebaseerd is op een overuitbuiting en die leidt nu al meer en meer tot openlijke conflicten. In de toekomst zullen we onvermijdelijk een verdere toename van verzet zien. [3]

Maar om het “grote plan” te realiseren, zoals dat wordt geschetst in de ideologische offensieven van neoconservatieve, pseudo-liberalen (met een “liberalisme” dat meer en meer democratische rechten aanvalt) en pseudo-reformisten (met een “reformisme” dat steeds meer tegen hervormingen is), is een fundamentele ommekeer nodig in de verhoudingen tussen de sociale krachten, zoals die in de lange periode van “voorspoed” (met vrijwel volledige werkgelegenheid) na de Tweede Wereldoorlog zijn ontstaan. De traditionele vasthoudendheid waarmee de arbeidersklasse verworvenheden uit het verleden verdedigt, blijkt niet gelijk op te lopen met het overheersende economische en ideologische klimaat. Dat is het grote verschil tussen de jaren 1973-1988 aan de ene kant en 1923-1939 aan de andere. [4] Toen werden de verworvenheden in snel tempo afgebroken, de krachtsverhoudingen verslechterden op spectaculaire wijze (opeenvolgende overwinningen van het fascisme!). Ditmaal is sprake van een geleidelijke erosie van het levenspeil, niet van een snelle daling. Er is sprake van een marginale daling van het aantal georganiseerden in de vakbonden (behalve in Frankrijk en in de Spaanse staat) en niet van verlamming. Er zijn hoogtepunten en dieptepunten in de strijdbaarheid van de arbeidersklasse, maar geen jaren zonder belangrijke stakingen. En er is vooral sprake van verzet, ook van meer conservatieve delen van de arbeidersbeweging, tegen elke aanval op de sociale zekerheid.

Onder deze omstandigheden blijft het project van de “duale samenleving” in het stadium van een ontwerp. Van lieverlede organiseert het arbeidersverzet zich en lijkt zelfs harder te worden. De verhoudingen tussen de sociaal-politieke krachten zijn niet fundamenteel gewijzigd. Als de bourgeoisie haar politiek van sociale afbraak zonder nuances overeind houdt zal een reactie niet op zich laten wachten. En het electoraat schuift in meerderheid van centrumrechts naar centrumlinks. Dat is wat aan het gebeuren is.

Men kan het verschil met de jaren dertig natuurlijk verklaren uit objectieve factoren. De crisis is nog steeds minder erg dan toentertijd. De werkloosheid heeft nog steeds een geringere omvang dan toen. De sociale bescherming is hechter, de daling in koopkracht is minder dan toen. Vandaar dat de arbeidersorganisaties er beter voorstaan.

Maar hieruit moet niet de conclusie getrokken worden dat de strijdbaarheid van de arbeidersklasse automatisch terug zal vallen wanneer de economische crisis verscherpt, de werkloosheid stijgt en de koopkracht daalt. Het tegendeel kan zelfs waar zijn. Tegenover scherpere aanvallen kan de arbeidersklasse op haar beurt scherpere antwoorden geven. De bourgeoisie is voldoende deskundig om niet uit te sluiten dat dat gebeurt en aarzelt daarom te kiezen voor een politiek provocerende koers. Ze heeft de aard en ontwikkeling van de krachtsverhoudingen slecht ingeschat en wil de gemaakte fout niet verergeren.

Wanneer mevrouw Thatcher verklaart dat het hier om “abstracte principes” gaat, zit ze er helemaal naast. Het gaat om zeer concrete problemen die, zoals iedere Engelse gentleman weet, uiteindelijk altijd draaien om problemen van ‘Pounds, Shillings en Pences’.

De affaire rond de ECU drukt het scherpst -en symbolisch- het hele dilemma uit waarvoor de bourgeoisie staat bij de constructie van Europa. Een gemeenschappelijke markt kan niet definitief geconsolideerd worden zonder een gemeenschappelijke munt. Maar een gemeenschappelijke munt is niet mogelijk zonder een centrale Europese bank, waarvoor ten minste een deel van de financiële reserves van de Twaalf in een gemeenschappelijke pot moeten worden gestort. Maar deze reserves (vooral het goud) zijn zeer ongelijk over de Twaalf verdeeld. En de handelsbalansen (en betalingsbalansen) ontwikkelen zich van land tot land in volstrekt tegengestelde richtingen.

In slechts enkele maanden tijd groeide het voorziene tekort op de handelsbalans van Groot-Brittannië voor 1988 van twee tot vijftien miljard Pond. Frankrijk riskeert een vergelijkbare ontwikkeling en morgen kan Italië aan de beurt zijn. Is het verbazingwekkend dat in deze omstandigheden West-Duitsland, dat zich ontwikkeld heeft tot de belangrijkste exporteur van de wereld, dus vóór Japan en de V.S., aarzelt een deel van haar financiële reserves (de meest omvangrijke van Europa) beschikbaar te stellen voor de ECU? De handelstekorten van haar belangrijkste partners dreigen zo’n plaatsing van reserves binnen de kortste keren te doen wegsmelten. Is het een wonder dat de bestuurders van de Bundesbank, die de soliditeit van de Mark verdedigen, deze twijfel het meest duidelijk verwoorden?

Maar nogmaals, het dilemma is reëel en de keuze is moeilijk. De Europese bourgeoisie (met name de West-Duitse, maar ook de andere) kampt met een groot dilemma. Dat wat het op korte termijn probeert te winnen op budgettair en monetair terrein dreigt het op middellange termijn te verliezen op het commerciële en industriële vlak.

Met de huidige omvang van de betrekkingen tussen de kapitalisten in Europa is het verstikken van je concurrenten het verstikken van je eigen klanten. Het is veelbetekenend dat de omvang van de export naar andere EEG-landen de mate van enthousiasme voor “1992” bepaalt: groot enthousiasme in de Beneluxlanden en Italië, minder in West-Duitsland en Groot-Brittannië, terwijl Frankrijk een middenpositie inneemt. Maar zelfs in Groot-Brittannië is de EEG vandaagdedag veel belangrijker dan dertig jaar geleden, en niet te vergelijken met de Commonwealth of met de Verenigde Staten. Daarom heeft de churchilliaanse ideologie van “geprivilegieerde verhoudingen” met deze laatste twee nu veel minder gewicht dan toen, ten minste in de industriële milieus (onder de exporteurs van kapitaal geldt een andere mening).

Het dilemma verscherpt zich als gevolg van de economische depressie — en dat wordt nog erger in de recessie die in aantocht is en die iedereen verwacht- evenals door de gevolgen van de veranderingen in de sociaal-politieke situatie. Als men de crisispolitiek niet drastisch kan aanscherpen of nog meer moet matigen, verergeren de budgettaire problemen. Er zal dan minder geld beschikbaar zijn voor de “constructie van Europa”. Als de economische crisis verscherpt zal de budgettaire terugval in dezelfde richting werken. In crisistijden neemt de concurrentie toe, wordt het “ieder voor zich” sterker en komt de neiging om terug te vallen in protectionisme (niet alleen ten opzichte van de Derde Wereld, maar ook binnen Europa) vaker aan de oppervlakte.

Hoe op deze tegenstellingen te antwoorden? Moet men tot elke prijs toestemmen in de militaire aanwezigheid in Europa, inclusief de “nucleaire paraplu”? Is dat werkelijk “effectief” (dat wil zeggen: zal het Amerikaans imperialisme werkelijk nucleaire zelfmoord riskeren om “Europa te verdedigen”)? Moet op de dreiging van de V.S. dat ze haar troepen uit Europa terugtrekt (of in elk geval drastisch vermindert) worden geantwoord met de “tegen-chantage” van een eigen Europese kernmacht (rond een Frans-Britse “kern”)? Of moet eerder gekozen worden voor een gigantische technologische “verfijning” van de -min of meer geïntegreerde Europese conventionele bewapening? Wat zullen de financiële gevolgen van de verschillende keuzes zijn en wat zijn de consequenties voor de politieke verhoudingen in de verschillende Europese landen? Wat zullen de gevolgen zijn voor de oost-west relaties en voor de interimperialistische verhoudingen?

Hoe te kiezen tussen de verschillende varianten? Er is hoe dan ook geen sprake van consensus over deze materie.

Dezelfde constatering kan gemaakt worden voor de verhoudingen tussen de Europese imperialistische landen en de landen van de Derde Wereld. Ook hier zijn de verhoudingen drastisch gewijzigd sinds 1973. De veranderingen hebben hier te maken met de opkomst op de wereldmarkt van semi-geïndustrialiseerde landen en met de schuldencrisis. Ook hier zijn de keuzes moeilijk.

De Derde Wereld staat voor bijna een kwart van de afzet van de Europese kapitalistische landen. De politiek van het IMF leidt tot drastische reducties van die afzet. Maar annulering van de schulden dreigt uit te lopen op een bankcrisis en kan leiden tot ernstige inflatie, wanneer de overheden de kosten daarvan voor hun rekening nemen.

Moet geprofiteerd worden van de verscherping van de economische crises in de USSR en van de bijna wanhopige vraag naar economische hulp van het Kremlin, om diplomatieke en militaire concessies te eisen? Of moet juist gezocht worden naar nauwere samenwerking met Moskou, niet alleen om de druk van de militaire uitgaven aan twee kanten te beperken, maar ook om op langere termijn commerciële overeenkomsten te verkrijgen die een vervangingsmarkt opleveren voor als straks de internationale kapitalistische economie door een nieuwe recessie getroffen wordt? Is het mogelijk de twee benaderingen te combineren, en zo ja in welke verhouding? Opnieuw veel vragen met veel mogelijke antwoorden…

De crisis van de leidingen van de Europese bourgeoisie is reëel. Voor de Europese arbeidersbeweging schept dat mogelijkheden om politiek en ideologisch het initiatief te nemen, om die tegenstellingen te vergroten, om geleidelijk aan vanuit de verdediging in de aanval te gaan. Op korte termijn zal dat echter heel moeilijk zijn, omdat de crisis van de bourgeoisleidingen samenvalt met een crisis van de leiding van de arbeidersbeweging. Ook die crisis is ernstiger dan ooit. De ruk naar rechts van de sociaal-democratie is daarvan het duidelijkste, maar zeker niet het enige voorbeeld. We zijn nog niet zover dat sprake is van spontane uitbarstingen van strijdbaarheid van grote groepen en van een snelle groei van de mogelijkheid van uiterst-links om initiatieven voor eenheidsakties van de massa’s te nemen. Maar er is een langzame en van land tot land in ritme verschillende trend in die richting.

[2] Men kan in albums en tentoonstellingen foto’s uit die tijd zien van East-End en de Londense havens, waaruit blijkt dat in dit “paradijs” (in die tijd de hoofdstad van het rijkste land van de wereld) de kinderen blootsvoets door de sneeuw en door de modder liepen.

[3] Volgens een onderzoek dat eind 1987 werd gepubliceerd in ‘Asahi’, antwoordde 62 procent van de Japanners negatief op de vraag “Heeft u een aangenaam leven?” En in een onderzoek in de eerste helft van 1987 van de Taiyo Kobe bank, bleek 80 procent van de ondervraagde personen van mening niet over voldoende financiële middelen te beschikken voor de dagelijkse uitgaven (Le Monde 1-9-1988).

[4] In feite past dit verschijnsel in een wijder historisch fenomeen. Het lijkt erop dat in het kapitalisme sprake is van “lange golven” van klassenstrijd die gescheiden zijn van de strikt economische “lange golven”, en dat sprake is van een gedeeltelijke autonomie van de eerste ten opzichte van de ontwikkeling van de tweede.